Oorlog en Vrede
Internationale verhoudingen 1900 – 1940
Marga van den Brink 5 Havo Hoofdstuk 1 --> Zum Fruhstuck nach Paris Oorzaken voor uitbreken Eerste Wereldoorlog 1.1 Stap voor stap De moordenaar van Princip was een Servische nationalist (voorstander groot Servië --> delen van Oostenrijk – Hongarije samen met Servië een nieuwe staat). Regering in Wenen verdacht Servië van hulp aan Servische nationalisten. Servië werd gesteund door Rusland. --> Wenen zoekt contact met Keizer Wilhelm II --> Du. geeft blanco cheque --> O – H kan zijn gang gaan. --> Rusland zoekt hulp bij Frankrijk --> Fr. geeft blanco cheque. --> Rusland mobiliseert --> Du. Beval Rusl. Te stoppen toen --> Rusland gaat door --> Du. Verklaart Rusland en Frankrijk de oorlog. Centralen: Oostenrijk – Hongarije en Duitsland. Geallieerden: Servië, Frankrijk en Rusland
Duitsland valt via België Frankrijk aan --> Engeland had Berlijn garantie gegeven en verklaart Berlijn de oorlog
Er was nu een Europese oorlog uitgebroken, er werd op meerdere fronten gevochten.
Russen vanuit het oosten oost – Pruisen binnen.
Duitse troepen vechten in het westen vecht Duitsland tegen België en Frankrijk en de Engelsen.
1.2 Allianties en tegenstellingen
Duitsland heeft lang geen rol gespeeld van politieke betekenis --> doorversplinterd land. Na 1870 won Pruisen van Frankrijk andere staten sloten zich bij Pruisen aan. --> Koninkrijk Duitsland werd uitgeroepen. Frankrijk verloor veel delen van gebieden --> Elzas – Lotharingen. --> Fransen zijn dit nooit vergeten.
Economie en politiek
Duitsland bouwde industrie en vloot en leger op. Produceerde 2 keer zoveel als Frankrijk en Engeland samen. Triple Alliantie -->1882, verbond van drie landen --> Duitsland, Italië en O – H. Reactie van Frankrijk --> verbond met Russen. --> In geval van oorlog, tweefronten oorlog. Triple Entente --> 1907, verbond tussen Rusland, Frankrijk en Engeland. Industriële Revolutie zorgde voor economische afhankelijkheid van elkaar. Steeds meer koloniën werden veroverd. Dit zorgde voor slechtere verhoudingen tussen de landen. Kolonisten en Militairen
Nationalisme stak de kop op --> door koloniën en nationale verschillen
Militarisme ook --> door nationale tegenstellingen wapenwedloop
Alleen bondgenootschappen konden ervoor zorgen dat er geen oorlog uitbrak dacht men --> maar als er wel oorlog zou komen was heel Europa erbij betrokken. 1.3 Terug naar de Balkan Oorzaken op de Balkan
De Balkan werd aan het begin van de 20e eeuw beheerst door  Russisch tsarenrijk, het Turkse rijk en Oostenrijk – Hongarije
Veelvolkerenstaat --> veel kleine onafhankelijke landen, zij hadden zich losgemaakte van het Turkse rijk en wilden groeien door gebieden van O –H en Turkije af te nemen. Daar woonden mensen met dezelfde cultuur. Terwijl O –H en Turkije kampte met Nationaliteitsproblemen. Een sterke groep was de Slavische nationalisten. Rusland had ook belang bij het Balkangebied.  Er lagen veel warme havens  Er werd een Slavische taal gesproken
De conflicten waren problemen tussen kleine staten, maar omdat de grote mogendheden zich ermee gingen bemoeien, ontstond er een oorlog. En de bondgenootschappen zorgden voor het laatste zetje.
1.4 De oorlog begint
4 augustus 1914 --> Duitsland valt België binnen, op weg naar Frankrijk. --> Russen rukken op in Pruisen.
Von Schlieffen – plan --> Duitsland rekent eerst af met Frankrijk, daarna met Rusland --> Maar Russen rukt snel op -->Duitsland kiest voor soldaten over te brengen naar Oost – Pruisen. --> Deze troepen dringen de Russen terug tot de Russische grens -->
1915 --> opmars wordt voortgezet m.b.v. O – H --> Turkse rijk sluit zich bij Centralen aan.
Aanvalskracht van Duitsland sterk verzwakt aan oostfront tegen Frankrijk en België --> Franse legercommandant start tegenaanval --> Brengt Duitsers tot staan. Legers lopen uiteindelijk van Elzas tot Zuid – Vlaanderen.
Loopgravenoorlog
Offensieve tactiek werd nog steeds toegepast --> zorgde voor vele doden, zonder terreinwinst. 1916 probeerde beide partijen doorbraak in N - Frankrijk te forceren. De slag om Verdun --> door de Duitsers duurde 6 maanden
De slag aan de Slomme --> door de Engelsen duurde 4 maanden, koste 1.100.000 mannen het leven. Leverde beide partijen geen terrein winst op. Britten zetten oorlogsvloot in --> Duitsers wierpen een blokkade op met aanvallen op Engelsen en omsingelde de Britse eilanden. Duitsers torpederen Engelse passagiersschip met Amerikaanse passagiers en munitie --> Amerika waarschuwt Duitsland -->onderzeebootoorlog op laag pitje. 1.5 Het tij keert Italië lid van Triple Entente, neutraal opgesteld --> Geallieerden beloven O – H gebieden aan Adriatische Zee (spreken Italiaans) --> Italië opent mei 1915 front in het zuiden tegen Oostenrijkers. Geallieerden verdeelden alvast het Turkse rijk --> Turks bezit in Midden-Oosten voor Engeland en Frankrijk. Engelse diplomaten stoken Arabieren op tegen Turkse Sultan --> ze beloofde Arabisch staat in gebied van Fr en Eng. Ook zionisten kregen eigen staat. --> Dit was desastreus voor het Turkse Rijk. --> Ook O – H was flink in het nauw. 1917 brak in Rusland revolutie uit --> Duitsland veroverde nog meer gebieden --> deze gebeide verklaarden zich onafhankelijk. 1918 sloot Lenin met Duitsland de Vrede van Brest-Litovisk. --> veel delen werden zelfstandig verklaard. De Sovjet unie trok zich terug uit de 1e wereld oorlog. 1917 kondigde Duitsland onbeperkte duikbotenoorlog af. --> veel dode Amerikanen --> verandering publieke opinie van VS. -->Maart 1917 oorlog met Duitsland. Duistland niet tegen overmacht van Frankrijk, Belgen en Engelsen en Amerikanen op --> november 1918 einde oorlog --> keizer trad af en de regering gaf zich over. 2. Keerpunt Versailles Welke gevolgen had de 1e wereldoorlog voor de internationale verhoudingen? 2.1 Anti Oorlog Pacifisten --> streven naar een wereld zonder oorlog --> zijn sterk in opkomst. Een vrij grote stroming dat oorlog alleen mocht als verdedigingstrategie. --> Frankrijk en Engeland deden dat nu ook. Fransen legden verdedigingslinie aan hun oostfront (Maginot - linie). Ook Engelsen gaven veel defensiegeld uit aan verdediging. --> Fr en Eng konden nu wel verdedigen maar niet aanvallen. De nationalisten wilde in koloniën wilde vrij -->wat heeft een beschaving als Europa ons te bieden? Ghandi wilde zelf bestuur. Indo-China en Laos en Cambodja kwamen tegen Frankrijk op. 2.2 Versailles Januari 1919 -->vrede van Versailles --> aanwezig:  Wilson (Amerikaanse president) Idealist --> zelfbeschikking en democratie, wilde volksbond (als scheidsrechter) -->oorlog zo uitgeroeid, programma vastgelegd in 14 punten  David Lioyd George (premier van Engeland) ervaren politicus  Georges clemenceau (premier van Frankrijk) --> Frankrijk zo verzwakken dat lang geen bedreiging is
Amerikaans congres was het niet met Wilson eens, werd geen lid van de volkeren bond, hield zich aan politiek van isolationisme.
Maatregelen tegen Duitsland
 Verloor veel gebieden o.a.
Elzas-Loteringen aan Frankrijk
Polen kreeg Poolse corridor
Havenstad Danzig losgemaakt van Duitsland
Stuk Belgische Ardennen naar België  Rijnland gedemitaliseerd  herstelbetalingen  verbod op leger groter dan 100 000  niet aansluiten bij Oostenrijk-Hongarije  Duitsland kreeg de schuld van de 1e wereldoorlog
De nieuwe Duitse Republiek mocht alleen handtekening zette --> Duitsland moest wel het stond alleen in de internationale republiek. Oost – Europa en het Midden – Oosten
Ook met Turkije en O – H werd vrede gesloten. Er kwam een einde aan de veel volkeren staat --> Hongarije en Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en Joegoslavië Turkije raakte gebieden in Midden – Oosten kwijt --> kreeg nieuwe grondwet van Kemal Atatürk : staat waarin godsdienstige leider niet ook politieke leider is --> seculiere staat. De afspraken van Rusland met Duitsland gemaakt werden overgenomen in Versailles.  USSR werd een stuk kleiner  Verloor veel havensteden alleen nog Leningrad  Verloor veel land -->Estland, Letland en Litouwen ontstonden. Ook gedeelte aan Polen. Polen werd opnieuw opgericht -->Wilson wilde zelfbeschikkingsrecht voor ieder volk.(in 14 punten). --> Maar ook voor sterke pro-westerse landen langs de grens van communistische Sovjetunie --> Cordon Sanitaire: gordel van landen die bacil van communisme binnen Sovjet-Unie moesten houden --> Tsjecho-Slowakije en Polen. Oorlog zorgde voor herschikking van landen. Duitsland de verliezer -->verloor veel gebieden en kreeg de schuld
2.3 Duitse Politiek
Duitsland wil uit geïsoleerde politiek -->Rusland niet geliefd bij andere landen --> terugtrekken uit oorlog en communistisch --> verdrag van Rapello (1922) --> overeenkomst Duitsland en Rusland -->Rusland Duitse goederen kopen, hield Duitsers aan het werk in Duitsland. -->In geheim, Duitsland verhuurt Duitse legerofficieren om leger op te bouwen in Rusland -->meer leger dan Versailles toestond
1923, Duitsland verrichtte niet voldoende herstelbetalingen volgens Frankrijk -->Frankrijk een jaar Ruhrgebied bezet en namen Kolen in --> Financiële crisis --> Amerika grijpt in en stelt Dawes – Plan, betalingen verspreid, Amerikaanse bedrijven investeren in Duitse Industrie, Duitsland mag geld in Buitenland lenen. -->Republiek van Weimar gaat over op Buitenlands politiek en Erfullüngspolitik en verdrag van Locarno, 1925 (erkenning van West-grenzen en van oost-grenzen af te zien van wat verloren was --> Grenzen van Versailles vrijwillig erkent). --> Lid van de volkerenbond -->Deelname Briand-Kollogg-Pact -->deelname door landen die in de oorlog tegenover elkaar stonden, spraken af: oorlog als middel om conflicten te beslechten moet uitgebannen worden -->problemen leken opgelost.
2.4 Ommekeer
1929-->Beurscrisis -->grote werkeloosheid -->economische ontwrichting --> klimmaat waaronder Nazi’s goed gedijen -->1933 Adolf Hitler aan de macht (totalitaire staat) --> radicale veranderingen in buitenlandse politiek (Hitler wil afrekenen met Versailles en brak met Erfüllingspolitik en afspraken van Locarno) .
Zijn doel was -->herstel en uitbreiding van de vroegere grenzen van het keizerrijk -->oorlog werd verheerlijkt. --> Voerde politiek van chantage en oorlogsdreiging.
Italië ook dictator Benito Mussolini --> wilde van Italië grote mogendheid maken -->Ethiopië wilde hij hebben -->probleem: lid van de volkenbond -->probeert toch d.m.v. mosterdgas en jachtbommenwerpers.
Frankrijk en Engeland in dubio -->ene kant Italië als bondgenoot niet willen verliezen, andere kant Ethiopië steunen -->daarom alleen Economisch boycot van Italië --> ondertussen Duitse troepen in Rijnland --> protesten Eng en Fr --> Hitler bood nieuw akkoord aan over Frans-Duitsgrensgebied, beide kanten gedemilitariseerde zones --> voor Fr onaanvaardbaar, omdat Magniot-linie dan ontmand moest worden --> maar voor Eng wel logisch --> Hitler leert les over chantage en bluf.
Rome – Berlijn
Aanzien Italië daalt -->verbond met Duitsland (As Rome – Berlijn) --> 1936 uitgebreid met Japan (Anti-Kominternpact) --> gericht tegen USSR.
Japan wilde macht uitbreiden -->botsingen met koloniale mogendheden --> daarom vriend met Europese landen die niet veel met deze landen op hadden. --> Japan al begonnen met invasie in China.
3. Opnieuw oorlog
De Spaanse burgeroorlog is een voorproefje van de tweede wereldoorlog --> Duitse en Italiaanse fascisten en nationaal socialisten steunden de opstandelingen van generaal Franco tegen linkse democratisch regering van Spanje.
Wat zijn de oorzaken van de 2e wereldoorlog?
3.1 Hitler leert weer een les.
Spaans leger zet onder leiding van conservatieve generaal Franco de linkse republikeinse regering af -->4 jaar burgeroorlog -->rede: Spaanse regering wilde regio’s autonomie geven --> leger was bang dat Spanje uiteen zou vallen.
Ook had regering maatregelen genomen tegen R-Katholieke kerk die Franco niet zinden.
Mussolini en Hitler steunden Franco.
Vrijwilligers uit alle landen stroomde toe om regering van Spanje te helpen -->Internationale brigade. Ook Stalin steunde republikeinen --> beperkt tot Spaanse communisten
Engeland en Frankrijk aarzelden --> appeasement politiek. Dus strijd met Russische communisten en Duitse en Italiaanse fascisten op Spaanse bodem. --> Toch bleef Spaanse burgeroorlog lokaal tussen democraten en conservatieven. Hitler leert -->zonder oorlog toch veel gedaan te krijgen in Europa -->Misschien Fr. en Eng. Ook appeasement politiek als hij Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije (sudeten-Duitsers) en Polen aanpakt. -->Zonder Europese oorlog toch groot Duits, rijk --> Hitler wist oorlog wordt het toch, maar het kwam op een ongewenst tijdstip. --> veel afspraken al gemaakt met generaals.
3.2 Oostenrijk en Tsjechoslowakije
Hitler gaat nu voor Oostenrijk (tegen de Versailles) --> 1934 Oostenrijkse nazi’s conservatieve katholieke dictator Dolfuss dood. Een staatsgreep mislukte -->oorzaak Mussolini, want wilde een buffer tegen de agressieve, Duitse dictator en in zijn eigen land. --> Mussolini stond alleen door kwestie Ethiopië en as Rome-Berlijn en steun van Hitler nodig--> gaf Hitler vrij in politiek Oostenrijk (Schuschnigg)
Hitler nodigde Schuschnigg uit en intimideerde hem zo dat hij de nazi Seyss-Inquart minister van Buitenlandse zaken maakte -->Schuschnigg werd afgezet en Oostenrijkse nazi’s grepen de macht -->Seyss-Inquart vroeg in maart 1938 Hitler de grens te overschrijden. --> Joden werden vernederd.
Eng (vonden verbod samengaan van Du en Oost oneerlijke bepaling Versailles)
En Fr protesteerden formeel -->maar hadden deze Anschluss al verwacht, wel ogen geopend voor ware aard Hitler -->dreigen, afpersen, chanteren, onder druk zetten, politieke moord leugens en bedrog.
Sudeten Duitsers -->in Tsjecho-Slowakije 22 procent van bevolking -->geboren in Oostenrijk-Hongarije -->sinds 1981 niet tevreden met bestaansrecht.
Ook Polen en Hongaren in Tsjechoslowakije en Slowaakse en Tsjechen -->geen meerderheid.
De regering voerde politiek die minderheiden eigen rechten gaf --> hoogste levenstandaard van landen ten oosten van Duitsland. En democratie. -->Land goed getraind leger, wapenindustrieën sterken fortificaties tegen Duitsland (lagen in Sudeten-Duitsland).
Hitler riep dat Tsjecho-Slowakije inbreuk vormde op grens van Duitsland -->1938 mobiliseerden Tsjechen en USSR en Frankrijk en Engeland gaven waarschuwingssignalen af --> Hitler gaf garantie dat hij niet zou binnen vallen, maar bleef het van plan.
Eng en FR wilde oorlog blijven vermijden en deden voorzichtig -->Tsjechen gaven onder druk van Eng en FR regionale autonomie aan Sudeten-Duitsers -->was niet genoeg voor Hitler
USSR bang voor oprukken Hitler naar oosten Tsjechoslowakije -->daarom tegen Hitler optreden. Westen geen vertrouwen in hulp van Russen voor Tsjecho-Slowakije als het tot oorlog zou komen. Bijeen in München
September 1938 nodigt Hitler --> Chamberlain (Engeland) en Daladier (Frankrijk) en Mussolini uit voor conferentie München -->USSR en Tjsecho-slowakije niet uitgenodigd. Stalin gelooft in complottheorie--> Eng en Fr plan tegen USSR --> eerst zouden ze Hitler USSR laten veroveren -->dan Eng en FR met Hitler afrekenen -->zo van communisten en nazi’s. Frankrijk herriep op conferentie de gegeven garantie tegen Tsjechoslowakije . Duitsland mocht Bohemen hebben --> maar wel handhaving van de rest van Tsjecho-slowakije --> was doodvonnis voor Tsjecho-slowakije agressieve bedoelingen van Hitler nu duidelijk ook zwakheid democratie. Maart 1939, Hitler marcheert Tsjechië binnen -->maakt Duits protectoraat -->wakkert Slowaakse nationalisme aan -->Slowakije verklaart zich onafhankelijk, krijgt pro-Duits bestuur -->Weg democratie. 3.3 Niet – Aanvalsverdrag 1939 eiste Hitler dat Danzig weer bij Duitsland zou horen en dat de Poolse corridor zou worden opgeheven -->Eng en Fr dringt waarheid door -->het ging Hitler niet om zelfbeschikkingsrecht, of Duits – sprekende volken, Hitler kon niet te vrede worden gesteld. -->Gr-Br gaf garanties aan Polen, probeert anti – Duits verbond et maken met USSR -->Stalin echter, gelooft in complottheorie -->zag dat Polen in oorlog kwam met Duitsland, daarna USSR? Stalin gelooft niet dat Eng en Fr dan helpen -->dus probeert USSR oorlog uit te stellen, leger opbouwen -->Duitsland zou Eng en Fr verslaan -->daarna USSR Duitsland -->omgedraaide complottheorie. Omzwaai in buitenlandse politiek--> Rusland sluit met Duitsland op 23 augustus 1939 het niet-aanvalsverdrag en het molotov-von ribbentrop-act -->afspraken, Polen verdeelt onder Duitsland en USSR, USSR meer invloed in Estland, Letland en Litouwen -->in ruil russen buiten oorlog blijven van Duitsers tegen Polen, Eng en Fr. -->Dit laatste voor Hitler doorslaggevend om duivelspact aan te gaan.-->Later met USR afrekenen. 1 september 1939 overtreden Duitse troepen de Poolse grens . 3 september verklaart Fr en Eng Hitler de oorlog
Duitse veldtocht schok -->vliegtuigen, pantserwagens -->grote gaten in Poolse verdedigingslinies -->Aanval in de rug -->bombardementen in steden, industries en vliegvelden. -->Blitzkrieg. 17 september vielen Russen Polen binnen en naderde Duitse linies tot de geheime lijn. -->Later trekt Hitler Danzig binnen. Verder gebeurt weinig --> 1939-1940 spookoorlog -->Russen bittere slag met Finnen. Voorjaar 1940 Duitsland aanval op Noorwegen, Denemarken, Nederland, België, Luxemburg en Frankrijk -->West-Europa nu echt betrokken bij 2e wereldoorlog Module 9 Hoofdstuk 1 Voor de tweede keer Wereldoorlog Hoe verliep de Tweede Wereldoorlog en welke gevolgen had deze voor de internationale verhoudingen? Pantserwagens gingen met gemak de Ardennen door Frankrijk binnen -->vanwege angst voor aanval uit het westen (Rotterdamse haven) werd Nederland ook aangevallen. Neutraliteit hielp niet meer -->Ned. was bezet. Brits leger in Fr moest vluchten via Duinkerken --> Hitler op Gr. Br. Na West-Europa uitgeschakeld--> in Ned. Duits burgerlijk bestuur --> Koningin Wilhelmina vluchtte naar Engeland -->bestuurde Ned. en Koloniën. Zweden, Zwitserland, Spanje en Portugal bleven neutraal. Italië bondgenoot . Duitsers bezette gedeelte van Fr tussen Du en Atlantische kust (Parijs). De rest (Vichy-Frankrijk) werd geregeerd door collaborerende maarschalk Pétain
Een aantal vrije Fransen ging o.l.v. generaal Carles de Gaulle in Londen in ballingschap. Battle of Britain
Hitler verloor de Battle of Britain --> eerste tegenslag.
Luftwaffe van Du 2 keer zo groot als van Eng -->Eng had radar -->Luftwaffe bombardeert steden -->versterkten vastberadenheid Eng -->en wonnen.
Operatie Barbarossa
Hitler strijd tegen Jodendom en wilde Lebensraum -->drang nach osten -->Sovjetunie aan de beurt. Maar later dan geplant door Mussolini had hulp nodig tegen Joegoslavië en Griekenland. Op 22 juni 1941 operatie Barbarossa -->Voor de winter wilde Hitler Leningrad, Moskou en Stalingrad in handen hebben --> Rode leger onvoorbereid. Najaar veranderde zware regenval het land in moeras -->Duitse groepen gestremd -->Stalin krijgt onderdanen verenigd voor het moederland. In Oekraïne bestond hoop de Duitsers als bevrijders -->maar de bezetting door de legers betekende verschrikking. Zomer 1942 --> Duitsland boekt wat succes -->maar winter valt vroeg in. 1943 februari Duitsland tot staan gebracht. Duitsland trekt steeds verder terug, tot Berlijn toe. 1.2 de grote Alliantie. Sovjetunie sloot nu (uit nood) bondgenootschap met Gr-Br. -->Tegenstelling kapitalisme en communisme, democratie en totalitaire dictatuur werd even weggeveegd.-->Maar ze hielden wantrouwen van voor de oorlog wel in achterhoofd.--> Ned. sloot zich ook bij de grote Alliantie aan --> nu niet meer neutraal, verandering van buitenlandse politiek
Amerika, 1940 isolatiepolitiek -->toch steun aan Britten later ook Sovjetunie -->ook gunstig voor economie. Japan duwde Amerika in oorlog. Japan hoorde bij Anti-Komintern pact met Duitsland en Italië --> wilde macht in China uitbreidde veroverde -->VS kondigt economisch boycot tegen Japan af --> 7 december 1941 vernietigt Japan marinebasis Pearl Harbour bij Hawaï. --> Duitsland verklaard op 11 december de oorlog aan VS. Amerikaanse industriële productie zou beslissend aandeel hebben in uitkomst oorlog. Japan begon opmars in Azië en veroverende Europese koloniën, Frans Indo-China en Ned. Indië -->oorlog ook met Nederland, Nederlandse kolonisten opgesloten in concentratie kampen -->Soekarno speelde bevrijder maar overheerste. Vanaf 1942 leed Japna eerste verliezen net als Duitsland. Noord-Afrika en D-day
Bij Ela-mein in Noord -Afrika verloren de Duitsers van de Britten, ook in Algerije en Marokko moest Hitler het opgeven tegen Amerika. --> De Russen vingen nog steeds de grote klappen op -->20 miljoen mensen verloor de Sovjetunie. 1934 landen Amerikanen en Britten in het Italië -->opmars langzaam -->Stalin verandert van inzicht en ziet dat Eng en Fr geen bondgenootschap tegen Rusland hebben --> Stalin eist tweede front, kom in 1944. D –day -->6 juni 1944 --> grootschalige landing in Normandië (stranden) -->opmars richting Duitsland -->in het najaar liep de bevrijding vast bij grote rivieren in Nederland -->Duitsers in de winter nog een tegenaanval (Ardennen – offensief) --> Russische opmars ging door -->op 2 mei 1945 veroverde het Rode Leger Berlijn. Hitler en Eva Braun hadden op 30 april zelfmoord gepleegd. Hiroshima
Azië strijd nog niet voorbij -->Japans fanatisme nam toe, door opmars geallieerden -->sterven voor de keizer grote eer --> Kamikazepiloten vlogen zich vrijwillig te pletter op Amerikaanse schepen -->bedwingen Japan koste zo grote verliezen. Atoombom werd op 6 augustus 1945 op Hiroshima gegooid -->Japan bereid te onderhandelen -->VS wilde onvoorwaardelijke overgave -->2e bom op Nagaski -->op 15 augustus capituleerde Japan.--> 2e wereldoorlog voorbij. Misdaden moesten bestraft worden -->Neurenberg en Tokyo rechtbanken voor oorlogsmisdadigers konden zich niet beroepen op wetten uit hun land -->voor het eerst. 1.3 Nederland bezet Na enkele dagen verzet moest generaal Winckelman zich overgeven -->na bombardementen Rotterdam dreigde Hitler met meer bombardementen. Koningin Wilhelmina wilde per schip naar Zeeuw-Vlaanderen -->maar moest naar Engeland
2000 militairen en burgers waren gesneuveld
Seyss Inquart werd Reichskommissar -->aanpak voorzichtig -->hoogste ambtenaren voerden zijn richtlijnen uit --> veel nadelen o.a. deportatie Joden waren in begin niet duidelijk. 1940 Nederlandse unie opgericht --> streven naar Ned. samenhorigheid -->verbond in bange dagen veel Nederlanders --> werd verboden door kritiek op Jodenvervolging. Alle partijen behalve NSB werden verboden, werkzaamheden parlement opgeschort. NSB 50 000 leden -->toch teleurstelling voor Seyss Inquart --> censuur ingesteld, veel verenigingen verboden, vakbonden gingen op in Arbeidsfront (Duitse controle). Nederland werd Gelijkgeschakelde dictatuur onder Duitse leiding. Jodenvervolging
Joden werden geïsoleerd, ambtenaren moesten aangeven of Joodse voorouders hadden --> Ariërverklaring. -->Ontslag Joden uit onderwijs en overheidsdienst --> 1941 Joodse Raad ingesteld helpen Duitse raad uitvoeren -->Februaristaking, openlijk protest -->reactie 425 Joodse mannen naar concentratiekampen Mauthausen. Strijd tegen joden belangrijke peiler, nazi – ideologie. Joodse bevolking werd in getto’s gedreven -->in Sovjetunie geëxecuteerd door Einsatzgruppen. Vanaf 20 januari 1942 systeem -->oplossing voor Jodenprobleem: hard werken in kampen uiteindelijk in vernietigingskampen vernietigt met Zyklon B gas.-->Holocaust
Ook Zigeuners en homoseksuelen, communisten, Jehova’s Getuigen, asociale en (verstandelijk) gehandicapten waren slecht en moesten uitgeroeid worden.
In Nederland konden 25.000 Nederlandse Joden onderduiken -->grootste gedeelte overleefde de oorlog niet --> in andere bezette gebieden overleefde er naar verhouding meer.
Verzet en aanpassing
Keuzeproblemen voor iedereen -->Premier Geer wilde vanuit Engeland het met Duitsers op een akkoordje gooien -->Wilhelmina verving hem, en Gerbrandy leidden de oorlogskabinetten. Er kwamen verzetsblaadjes --> vele werden opgerold. April/mei 1943 grote staking -->mannen die in 1940 vrij waren van krijgsgevangenschap moesten in Duitsland werken en 300 000 mensen extra om soldaten te vervangen
Eind 1944 spoorwegstaking
Totaal net zoveel collaboreerde als actief verzet, 96% accommodeerde. Na D-day
Iedereen dacht dat Nederland snel zou vrij zijn (sept 1944) -->NSB’ers vluchtten --> Dolle Dinsdag. Het mislukken van de slag om Arnhem o.l.v. Montgomery was grote teleurstelling. -->Geallieerde richtte zich mi op Ruhrgebied
Hongerwinter eiste van 20 000 mensen het leven. Op 5 mei 1945 was heel Nederland vrij in hotel De Wereld ondertekende de Duitsers de overgave in aanwezigheid van Prins Bernhard
Internationale verhoudingen 1900 – 1940
Marga van den Brink 5 Havo Hoofdstuk 1 --> Zum Fruhstuck nach Paris Oorzaken voor uitbreken Eerste Wereldoorlog 1.1 Stap voor stap De moordenaar van Princip was een Servische nationalist (voorstander groot Servië --> delen van Oostenrijk – Hongarije samen met Servië een nieuwe staat). Regering in Wenen verdacht Servië van hulp aan Servische nationalisten. Servië werd gesteund door Rusland. --> Wenen zoekt contact met Keizer Wilhelm II --> Du. geeft blanco cheque --> O – H kan zijn gang gaan. --> Rusland zoekt hulp bij Frankrijk --> Fr. geeft blanco cheque. --> Rusland mobiliseert --> Du. Beval Rusl. Te stoppen toen --> Rusland gaat door --> Du. Verklaart Rusland en Frankrijk de oorlog. Centralen: Oostenrijk – Hongarije en Duitsland. Geallieerden: Servië, Frankrijk en Rusland
Duitsland valt via België Frankrijk aan --> Engeland had Berlijn garantie gegeven en verklaart Berlijn de oorlog
Duitsland bouwde industrie en vloot en leger op. Produceerde 2 keer zoveel als Frankrijk en Engeland samen. Triple Alliantie -->1882, verbond van drie landen --> Duitsland, Italië en O – H. Reactie van Frankrijk --> verbond met Russen. --> In geval van oorlog, tweefronten oorlog. Triple Entente --> 1907, verbond tussen Rusland, Frankrijk en Engeland. Industriële Revolutie zorgde voor economische afhankelijkheid van elkaar. Steeds meer koloniën werden veroverd. Dit zorgde voor slechtere verhoudingen tussen de landen. Kolonisten en Militairen
Nationalisme stak de kop op --> door koloniën en nationale verschillen
Militarisme ook --> door nationale tegenstellingen wapenwedloop
Alleen bondgenootschappen konden ervoor zorgen dat er geen oorlog uitbrak dacht men --> maar als er wel oorlog zou komen was heel Europa erbij betrokken. 1.3 Terug naar de Balkan Oorzaken op de Balkan
De Balkan werd aan het begin van de 20e eeuw beheerst door  Russisch tsarenrijk, het Turkse rijk en Oostenrijk – Hongarije
Veelvolkerenstaat --> veel kleine onafhankelijke landen, zij hadden zich losgemaakte van het Turkse rijk en wilden groeien door gebieden van O –H en Turkije af te nemen. Daar woonden mensen met dezelfde cultuur. Terwijl O –H en Turkije kampte met Nationaliteitsproblemen. Een sterke groep was de Slavische nationalisten. Rusland had ook belang bij het Balkangebied.  Er lagen veel warme havens  Er werd een Slavische taal gesproken
De conflicten waren problemen tussen kleine staten, maar omdat de grote mogendheden zich ermee gingen bemoeien, ontstond er een oorlog. En de bondgenootschappen zorgden voor het laatste zetje.
Offensieve tactiek werd nog steeds toegepast --> zorgde voor vele doden, zonder terreinwinst. 1916 probeerde beide partijen doorbraak in N - Frankrijk te forceren. De slag om Verdun --> door de Duitsers duurde 6 maanden
De slag aan de Slomme --> door de Engelsen duurde 4 maanden, koste 1.100.000 mannen het leven. Leverde beide partijen geen terrein winst op. Britten zetten oorlogsvloot in --> Duitsers wierpen een blokkade op met aanvallen op Engelsen en omsingelde de Britse eilanden. Duitsers torpederen Engelse passagiersschip met Amerikaanse passagiers en munitie --> Amerika waarschuwt Duitsland -->onderzeebootoorlog op laag pitje. 1.5 Het tij keert Italië lid van Triple Entente, neutraal opgesteld --> Geallieerden beloven O – H gebieden aan Adriatische Zee (spreken Italiaans) --> Italië opent mei 1915 front in het zuiden tegen Oostenrijkers. Geallieerden verdeelden alvast het Turkse rijk --> Turks bezit in Midden-Oosten voor Engeland en Frankrijk. Engelse diplomaten stoken Arabieren op tegen Turkse Sultan --> ze beloofde Arabisch staat in gebied van Fr en Eng. Ook zionisten kregen eigen staat. --> Dit was desastreus voor het Turkse Rijk. --> Ook O – H was flink in het nauw. 1917 brak in Rusland revolutie uit --> Duitsland veroverde nog meer gebieden --> deze gebeide verklaarden zich onafhankelijk. 1918 sloot Lenin met Duitsland de Vrede van Brest-Litovisk. --> veel delen werden zelfstandig verklaard. De Sovjet unie trok zich terug uit de 1e wereld oorlog. 1917 kondigde Duitsland onbeperkte duikbotenoorlog af. --> veel dode Amerikanen --> verandering publieke opinie van VS. -->Maart 1917 oorlog met Duitsland. Duistland niet tegen overmacht van Frankrijk, Belgen en Engelsen en Amerikanen op --> november 1918 einde oorlog --> keizer trad af en de regering gaf zich over. 2. Keerpunt Versailles Welke gevolgen had de 1e wereldoorlog voor de internationale verhoudingen? 2.1 Anti Oorlog Pacifisten --> streven naar een wereld zonder oorlog --> zijn sterk in opkomst. Een vrij grote stroming dat oorlog alleen mocht als verdedigingstrategie. --> Frankrijk en Engeland deden dat nu ook. Fransen legden verdedigingslinie aan hun oostfront (Maginot - linie). Ook Engelsen gaven veel defensiegeld uit aan verdediging. --> Fr en Eng konden nu wel verdedigen maar niet aanvallen. De nationalisten wilde in koloniën wilde vrij -->wat heeft een beschaving als Europa ons te bieden? Ghandi wilde zelf bestuur. Indo-China en Laos en Cambodja kwamen tegen Frankrijk op. 2.2 Versailles Januari 1919 -->vrede van Versailles --> aanwezig:  Wilson (Amerikaanse president) Idealist --> zelfbeschikking en democratie, wilde volksbond (als scheidsrechter) -->oorlog zo uitgeroeid, programma vastgelegd in 14 punten  David Lioyd George (premier van Engeland) ervaren politicus  Georges clemenceau (premier van Frankrijk) --> Frankrijk zo verzwakken dat lang geen bedreiging is
Polen kreeg Poolse corridor
Havenstad Danzig losgemaakt van Duitsland
Stuk Belgische Ardennen naar België  Rijnland gedemitaliseerd  herstelbetalingen  verbod op leger groter dan 100 000  niet aansluiten bij Oostenrijk-Hongarije  Duitsland kreeg de schuld van de 1e wereldoorlog
De nieuwe Duitse Republiek mocht alleen handtekening zette --> Duitsland moest wel het stond alleen in de internationale republiek. Oost – Europa en het Midden – Oosten
Ook met Turkije en O – H werd vrede gesloten. Er kwam een einde aan de veel volkeren staat --> Hongarije en Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en Joegoslavië Turkije raakte gebieden in Midden – Oosten kwijt --> kreeg nieuwe grondwet van Kemal Atatürk : staat waarin godsdienstige leider niet ook politieke leider is --> seculiere staat. De afspraken van Rusland met Duitsland gemaakt werden overgenomen in Versailles.  USSR werd een stuk kleiner  Verloor veel havensteden alleen nog Leningrad  Verloor veel land -->Estland, Letland en Litouwen ontstonden. Ook gedeelte aan Polen. Polen werd opnieuw opgericht -->Wilson wilde zelfbeschikkingsrecht voor ieder volk.(in 14 punten). --> Maar ook voor sterke pro-westerse landen langs de grens van communistische Sovjetunie --> Cordon Sanitaire: gordel van landen die bacil van communisme binnen Sovjet-Unie moesten houden --> Tsjecho-Slowakije en Polen. Oorlog zorgde voor herschikking van landen. Duitsland de verliezer -->verloor veel gebieden en kreeg de schuld
2.3 Duitse Politiek
Duitsland wil uit geïsoleerde politiek -->Rusland niet geliefd bij andere landen --> terugtrekken uit oorlog en communistisch --> verdrag van Rapello (1922) --> overeenkomst Duitsland en Rusland -->Rusland Duitse goederen kopen, hield Duitsers aan het werk in Duitsland. -->In geheim, Duitsland verhuurt Duitse legerofficieren om leger op te bouwen in Rusland -->meer leger dan Versailles toestond
1923, Duitsland verrichtte niet voldoende herstelbetalingen volgens Frankrijk -->Frankrijk een jaar Ruhrgebied bezet en namen Kolen in --> Financiële crisis --> Amerika grijpt in en stelt Dawes – Plan, betalingen verspreid, Amerikaanse bedrijven investeren in Duitse Industrie, Duitsland mag geld in Buitenland lenen. -->Republiek van Weimar gaat over op Buitenlands politiek en Erfullüngspolitik en verdrag van Locarno, 1925 (erkenning van West-grenzen en van oost-grenzen af te zien van wat verloren was --> Grenzen van Versailles vrijwillig erkent). --> Lid van de volkerenbond -->Deelname Briand-Kollogg-Pact -->deelname door landen die in de oorlog tegenover elkaar stonden, spraken af: oorlog als middel om conflicten te beslechten moet uitgebannen worden -->problemen leken opgelost.
Engeland en Frankrijk aarzelden --> appeasement politiek. Dus strijd met Russische communisten en Duitse en Italiaanse fascisten op Spaanse bodem. --> Toch bleef Spaanse burgeroorlog lokaal tussen democraten en conservatieven. Hitler leert -->zonder oorlog toch veel gedaan te krijgen in Europa -->Misschien Fr. en Eng. Ook appeasement politiek als hij Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije (sudeten-Duitsers) en Polen aanpakt. -->Zonder Europese oorlog toch groot Duits, rijk --> Hitler wist oorlog wordt het toch, maar het kwam op een ongewenst tijdstip. --> veel afspraken al gemaakt met generaals.
USSR bang voor oprukken Hitler naar oosten Tsjechoslowakije -->daarom tegen Hitler optreden. Westen geen vertrouwen in hulp van Russen voor Tsjecho-Slowakije als het tot oorlog zou komen. Bijeen in München
September 1938 nodigt Hitler --> Chamberlain (Engeland) en Daladier (Frankrijk) en Mussolini uit voor conferentie München -->USSR en Tjsecho-slowakije niet uitgenodigd. Stalin gelooft in complottheorie--> Eng en Fr plan tegen USSR --> eerst zouden ze Hitler USSR laten veroveren -->dan Eng en FR met Hitler afrekenen -->zo van communisten en nazi’s. Frankrijk herriep op conferentie de gegeven garantie tegen Tsjechoslowakije . Duitsland mocht Bohemen hebben --> maar wel handhaving van de rest van Tsjecho-slowakije --> was doodvonnis voor Tsjecho-slowakije agressieve bedoelingen van Hitler nu duidelijk ook zwakheid democratie. Maart 1939, Hitler marcheert Tsjechië binnen -->maakt Duits protectoraat -->wakkert Slowaakse nationalisme aan -->Slowakije verklaart zich onafhankelijk, krijgt pro-Duits bestuur -->Weg democratie. 3.3 Niet – Aanvalsverdrag 1939 eiste Hitler dat Danzig weer bij Duitsland zou horen en dat de Poolse corridor zou worden opgeheven -->Eng en Fr dringt waarheid door -->het ging Hitler niet om zelfbeschikkingsrecht, of Duits – sprekende volken, Hitler kon niet te vrede worden gesteld. -->Gr-Br gaf garanties aan Polen, probeert anti – Duits verbond et maken met USSR -->Stalin echter, gelooft in complottheorie -->zag dat Polen in oorlog kwam met Duitsland, daarna USSR? Stalin gelooft niet dat Eng en Fr dan helpen -->dus probeert USSR oorlog uit te stellen, leger opbouwen -->Duitsland zou Eng en Fr verslaan -->daarna USSR Duitsland -->omgedraaide complottheorie. Omzwaai in buitenlandse politiek--> Rusland sluit met Duitsland op 23 augustus 1939 het niet-aanvalsverdrag en het molotov-von ribbentrop-act -->afspraken, Polen verdeelt onder Duitsland en USSR, USSR meer invloed in Estland, Letland en Litouwen -->in ruil russen buiten oorlog blijven van Duitsers tegen Polen, Eng en Fr. -->Dit laatste voor Hitler doorslaggevend om duivelspact aan te gaan.-->Later met USR afrekenen. 1 september 1939 overtreden Duitse troepen de Poolse grens . 3 september verklaart Fr en Eng Hitler de oorlog
Duitse veldtocht schok -->vliegtuigen, pantserwagens -->grote gaten in Poolse verdedigingslinies -->Aanval in de rug -->bombardementen in steden, industries en vliegvelden. -->Blitzkrieg. 17 september vielen Russen Polen binnen en naderde Duitse linies tot de geheime lijn. -->Later trekt Hitler Danzig binnen. Verder gebeurt weinig --> 1939-1940 spookoorlog -->Russen bittere slag met Finnen. Voorjaar 1940 Duitsland aanval op Noorwegen, Denemarken, Nederland, België, Luxemburg en Frankrijk -->West-Europa nu echt betrokken bij 2e wereldoorlog Module 9 Hoofdstuk 1 Voor de tweede keer Wereldoorlog Hoe verliep de Tweede Wereldoorlog en welke gevolgen had deze voor de internationale verhoudingen? Pantserwagens gingen met gemak de Ardennen door Frankrijk binnen -->vanwege angst voor aanval uit het westen (Rotterdamse haven) werd Nederland ook aangevallen. Neutraliteit hielp niet meer -->Ned. was bezet. Brits leger in Fr moest vluchten via Duinkerken --> Hitler op Gr. Br. Na West-Europa uitgeschakeld--> in Ned. Duits burgerlijk bestuur --> Koningin Wilhelmina vluchtte naar Engeland -->bestuurde Ned. en Koloniën. Zweden, Zwitserland, Spanje en Portugal bleven neutraal. Italië bondgenoot . Duitsers bezette gedeelte van Fr tussen Du en Atlantische kust (Parijs). De rest (Vichy-Frankrijk) werd geregeerd door collaborerende maarschalk Pétain
Een aantal vrije Fransen ging o.l.v. generaal Carles de Gaulle in Londen in ballingschap. Battle of Britain
Hitler strijd tegen Jodendom en wilde Lebensraum -->drang nach osten -->Sovjetunie aan de beurt. Maar later dan geplant door Mussolini had hulp nodig tegen Joegoslavië en Griekenland. Op 22 juni 1941 operatie Barbarossa -->Voor de winter wilde Hitler Leningrad, Moskou en Stalingrad in handen hebben --> Rode leger onvoorbereid. Najaar veranderde zware regenval het land in moeras -->Duitse groepen gestremd -->Stalin krijgt onderdanen verenigd voor het moederland. In Oekraïne bestond hoop de Duitsers als bevrijders -->maar de bezetting door de legers betekende verschrikking. Zomer 1942 --> Duitsland boekt wat succes -->maar winter valt vroeg in. 1943 februari Duitsland tot staan gebracht. Duitsland trekt steeds verder terug, tot Berlijn toe. 1.2 de grote Alliantie. Sovjetunie sloot nu (uit nood) bondgenootschap met Gr-Br. -->Tegenstelling kapitalisme en communisme, democratie en totalitaire dictatuur werd even weggeveegd.-->Maar ze hielden wantrouwen van voor de oorlog wel in achterhoofd.--> Ned. sloot zich ook bij de grote Alliantie aan --> nu niet meer neutraal, verandering van buitenlandse politiek
Amerika, 1940 isolatiepolitiek -->toch steun aan Britten later ook Sovjetunie -->ook gunstig voor economie. Japan duwde Amerika in oorlog. Japan hoorde bij Anti-Komintern pact met Duitsland en Italië --> wilde macht in China uitbreidde veroverde -->VS kondigt economisch boycot tegen Japan af --> 7 december 1941 vernietigt Japan marinebasis Pearl Harbour bij Hawaï. --> Duitsland verklaard op 11 december de oorlog aan VS. Amerikaanse industriële productie zou beslissend aandeel hebben in uitkomst oorlog. Japan begon opmars in Azië en veroverende Europese koloniën, Frans Indo-China en Ned. Indië -->oorlog ook met Nederland, Nederlandse kolonisten opgesloten in concentratie kampen -->Soekarno speelde bevrijder maar overheerste. Vanaf 1942 leed Japna eerste verliezen net als Duitsland. Noord-Afrika en D-day
Bij Ela-mein in Noord -Afrika verloren de Duitsers van de Britten, ook in Algerije en Marokko moest Hitler het opgeven tegen Amerika. --> De Russen vingen nog steeds de grote klappen op -->20 miljoen mensen verloor de Sovjetunie. 1934 landen Amerikanen en Britten in het Italië -->opmars langzaam -->Stalin verandert van inzicht en ziet dat Eng en Fr geen bondgenootschap tegen Rusland hebben --> Stalin eist tweede front, kom in 1944. D –day -->6 juni 1944 --> grootschalige landing in Normandië (stranden) -->opmars richting Duitsland -->in het najaar liep de bevrijding vast bij grote rivieren in Nederland -->Duitsers in de winter nog een tegenaanval (Ardennen – offensief) --> Russische opmars ging door -->op 2 mei 1945 veroverde het Rode Leger Berlijn. Hitler en Eva Braun hadden op 30 april zelfmoord gepleegd. Hiroshima
Azië strijd nog niet voorbij -->Japans fanatisme nam toe, door opmars geallieerden -->sterven voor de keizer grote eer --> Kamikazepiloten vlogen zich vrijwillig te pletter op Amerikaanse schepen -->bedwingen Japan koste zo grote verliezen. Atoombom werd op 6 augustus 1945 op Hiroshima gegooid -->Japan bereid te onderhandelen -->VS wilde onvoorwaardelijke overgave -->2e bom op Nagaski -->op 15 augustus capituleerde Japan.--> 2e wereldoorlog voorbij. Misdaden moesten bestraft worden -->Neurenberg en Tokyo rechtbanken voor oorlogsmisdadigers konden zich niet beroepen op wetten uit hun land -->voor het eerst. 1.3 Nederland bezet Na enkele dagen verzet moest generaal Winckelman zich overgeven -->na bombardementen Rotterdam dreigde Hitler met meer bombardementen. Koningin Wilhelmina wilde per schip naar Zeeuw-Vlaanderen -->maar moest naar Engeland
2000 militairen en burgers waren gesneuveld
Seyss Inquart werd Reichskommissar -->aanpak voorzichtig -->hoogste ambtenaren voerden zijn richtlijnen uit --> veel nadelen o.a. deportatie Joden waren in begin niet duidelijk. 1940 Nederlandse unie opgericht --> streven naar Ned. samenhorigheid -->verbond in bange dagen veel Nederlanders --> werd verboden door kritiek op Jodenvervolging. Alle partijen behalve NSB werden verboden, werkzaamheden parlement opgeschort. NSB 50 000 leden -->toch teleurstelling voor Seyss Inquart --> censuur ingesteld, veel verenigingen verboden, vakbonden gingen op in Arbeidsfront (Duitse controle). Nederland werd Gelijkgeschakelde dictatuur onder Duitse leiding. Jodenvervolging
Joden werden geïsoleerd, ambtenaren moesten aangeven of Joodse voorouders hadden --> Ariërverklaring. -->Ontslag Joden uit onderwijs en overheidsdienst --> 1941 Joodse Raad ingesteld helpen Duitse raad uitvoeren -->Februaristaking, openlijk protest -->reactie 425 Joodse mannen naar concentratiekampen Mauthausen. Strijd tegen joden belangrijke peiler, nazi – ideologie. Joodse bevolking werd in getto’s gedreven -->in Sovjetunie geëxecuteerd door Einsatzgruppen. Vanaf 20 januari 1942 systeem -->oplossing voor Jodenprobleem: hard werken in kampen uiteindelijk in vernietigingskampen vernietigt met Zyklon B gas.-->Holocaust
Keuzeproblemen voor iedereen -->Premier Geer wilde vanuit Engeland het met Duitsers op een akkoordje gooien -->Wilhelmina verving hem, en Gerbrandy leidden de oorlogskabinetten. Er kwamen verzetsblaadjes --> vele werden opgerold. April/mei 1943 grote staking -->mannen die in 1940 vrij waren van krijgsgevangenschap moesten in Duitsland werken en 300 000 mensen extra om soldaten te vervangen
Eind 1944 spoorwegstaking
Totaal net zoveel collaboreerde als actief verzet, 96% accommodeerde. Na D-day
Iedereen dacht dat Nederland snel zou vrij zijn (sept 1944) -->NSB’ers vluchtten --> Dolle Dinsdag. Het mislukken van de slag om Arnhem o.l.v. Montgomery was grote teleurstelling. -->Geallieerde richtte zich mi op Ruhrgebied
Hongerwinter eiste van 20 000 mensen het leven. Op 5 mei 1945 was heel Nederland vrij in hotel De Wereld ondertekende de Duitsers de overgave in aanwezigheid van Prins Bernhard
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden